Hayatımızın birçok aşamasında yaşadığımız olaylarda önümüze bazı seçenekler çıkar ve kararlar almamız gerekir. Böyle durumlarda şüphesiz ki değerlendirme ve düşünme hangi sonuca yöneleceğinizin ana etkenidir. Düşünce yapınızı geliştirmenizin aldığınız kararlara da olumlu bir etkisi olacaktır.

Eleştirel düşünme, düşünce üzerine bir düşünme yeteneğidir. Bu yazımda derinlemesine düşünme ve düşünceleri mantık süzgecinden geçirmeyi ele alacak, akıl yürütme ve düşünme üzerinde örneklemeler yapacağız.

İçindekiler Bölümünü Geç

İçindekiler

Sokrates

Sokrates Louvre Müzesi büstü.

Ele alacağımız düşünme sanatının kurucusu ve ilk ortaya atan kişi olan Sokrates, M.Ö 300 ile M.Ö 400 yıllar arasında yaşamıştır. Aynı zamanda ahlak felsefesinin de kurucusu olarak kabul edilir. Kendisine ait yazılı kaynak olmamasından dolayı günümüze pek az şey ulaşmış olmasına rağmen öğrencilerinin notları ve eserleri üzerinden kendisi hakkında bilgilere ulaşabiliyoruz. Bu eserlerden en önemlileri de öğrencisi olan Platon'a aittir.

Yaşadığı dönem boyunca fikir ve düşüncelerini hep sözlü olarak aktarmış olan Sokrates bu bağlamdaki tüm anlatılarını tartışmalar üzerinden aktarmıştır. Sokrates'e göre bilgi bulunmaktan çok hep aranması gereken bir şeydir. Bu tavrı diyaloglarında da sürekli olarak vurguladığı ve kullandığı bu yazımızda da ele alacağımız diyalektik olarak karşımıza çıkmaktadır.

Diyalektik Uslama Yöntemi

Diyalektik kelimesinin kökeni eski Grekçe olup, iki kişinin konuşması ve konuşma sanatı olarak anlamlandırılmaktadır. Zamanla bu kelimeye farklı anlamlar katılmış olsa da biz konumuz itibariyle mantık ve fikir yürütme üzerinde duracağız.

Sokrates'in diyalektik yaklaşımı doğruluğundan şüphe duyulmayan savın çeşitli sorular ile kapsamı genişletilerek sınanmasının ve çürütülmesinin amaçlandığı bir yöntemdir. Bu yöntemde işleyiş sırasıyla;

  1. Yanıtlayan, çürütmenin amacını oluşturacak p önermesini savunur.
  2. Sokrates akıl yürütmenin ürünü q ve r önermeleri üzerinde yanıtlayanla tartışmasız hemfikir olur.
  3. Sokrates’i yanıtlayana q ve r önermelerinden ancak karşıt –p önermesine ulaşacağını kanıtlar.
  4. Sokrates bu noktada p’nin yanlış, karşıt p’nin doğru olduğunun gösterildiğini ileri sürer.

Uslama yani yeni örnekler ortaya atarak iddia edilen savın çürütülmeye çalışması, akıl yürütmenin ve felsefenin temel taşlarını oluşturmaktadır. Bu yöntemin temel hedefi insanlığı sürekli iyiliğe ve doğruluğa sevk etmesidir.

Diyalektiğe zaman içerisinde farklı anlamlar yüklenmesi ve yorumlanması, karşıtlık ve çelişki kavramlarının farklı felsefe toplulukları tarafından ele alınmasından kaynaklanmaktadır. Bazı felsefeciler diyalektiği düşünce özelinde, bazıları tabiatta ve toplumda, bazıları da hem düşünce hem de dış dünyada var olduğunu ön görerek tanımlamaya çalışmıştır.

Önemeler Arasında İlişkiler

Diyalektik önermelerde karşıt olma ilişkisi

Yukarıdaki şemada A tümel olumlu, E tümel olumsuz, I tikel olumlu ve O tikel olumsuz örneklemelere işaret etmektedir. Çelişik olan önermeler ise yani A ile O ve E ile I birinin doğru olduğu durumda diğerinin yanlış olmasıdır. A ile I ve E ile O birbirinin altığıdır. Şemadan da görüleceği üzere iki çeşit karşıtlık ilişkisi vardır. Karşıtlık tümel önermeler arasında ise üst, tikel önermeler arasında ise alt karşıtlık adını alır.

Şemayı bir örnekleme üzerinden ifade etmek gerekirse;

  • A: Bütün çiçekler beyazdır.
  • I: Bazı çiçekler beyazdır.
  • E: Hiçbir çiçek beyaz değildir.
  • O: Bazı çiçekler beyaz değildir.

şeklindedir.

İlgili örnekleri şemada konumlandırdığımızda ifade şekilleriyle beraber tüm akıl yürütme ve mantık kurallarına uyduğu görülmektedir. Savundukları savlar neticesinde, A ve O önermelerinin karşıt oldukları gözlemlenmektedir.

I ve O ifadelerine bakacak olursak, alt karşıt ve aynı zamanda birer tez ve antitez olarak ifade edilebilirler. Alt karşıt önermeler birlikte doğru olabildikleri durumda tez ve antitezi birlikte ifade edebilen bir sentez yapılabilecektir. Yukarıdaki örnekleme üzerinden ele alındığında "Bazı çiçekler beyazdır." ve "Bazı çiçekler beyaz değildir." tezlerinden "Çiçekler çeşitli renklerdedir." sentezi çıkarılabilir.

Tez ve antitezi incelerken sadece yargılara değil kavramlara da odaklanmak gerekir. Ortaya atılan savların birbirleriyle akıl ve mantık olarak tutarlı olması da gerekmektedir. Örneğin "Bütün kuğular beyazdır." ile "Bütün çiçekler beyazdır." önermeleri arasına nesnel ve kavramsal bir bağ olmadığından, bu önermeleri beraber değerlendirerek bir yargıya varmamız mümkün değildir.

Sokratik Sorgulama

Sokratik sorgulama, adından da anlaşılacağı üzere Sokrates'in felsefede ortaya atılan önermelerin felsefi düşünüşünü karşı tarafa soru sorarak aktarma yöntemidir. "Yönlendirilmiş Keşif" olarak da ifade edilmekten sorgulama tekniğinde hedef, karşınızdaki önermenin savunucusu ile soru-cevap diyalogları kurarak onu yönlendirmek ve hedeflenen sonuca ulaşmaktır. Burada cevaplar her zaman öncesinde belli ve apaçık olmak zorunda değildir. Katılımcılar akıl yürütme ve beyin fırtınası yaparak da aynı sonuca ulaşılabilir.

Sokratik sorgulama üzerine bir sohbet.

Bunun en iyi ve en meşhur örneklerinden bir tanesi de yalan üzerine olan tartışmalardır. Yalan söylemek kavramı netice itibariyle sadece sözsel bir eylem olması ve çeşitli durumlarda kesin sonuçlara varılamaması nedeniyle yargıya varılamayan bir kavramdır. Bu kavram üzerinde Sokratik Sorgulama yöntemiyle bir diyalog oluşturarak sonuca varmaya çalışalım.

+ Yalan söylemek kötü bir şeydir.

- Peki suçsuz yere birine zarar vermek isteyen kimseye, zarar vereceği kişinin yerini doğru söyler misin?

+ Hayır

- O halde bu durumda yalan söylemek iyi bir şey diyebilir miyiz?

+ Evet

Ardından bu yeni bilgi doğrultusunda eski önerme yanlışlanır veya revize edilir.

- O halde, yalan söylemek her zaman kötü bir şey değildir. Hatta bazen iyi bir şeydir.

sonucuna ulaşılabilir.

Yukarıdaki diyalogdan da anlaşılabileceği üzere; bu yöntemde yeni önermeler ortaya atılmamakta, önermenin savunucusu, kendisine sorulan mantıklı sorular aracılığıyla doğru sonuca yönlendirilmektedir.

Sonuç

Sokrates'in sorgulama yöntemi, eleştirel düşünme ve akılcı sorular sorarak hakikate ulaşma çabası olarak özetlenebilir. Ancak bu hususta atlanmaması gereken konu, Sokrates'in bu yönteminde ana hedef hakikate ulaşmaktan öte sürekli bir arayışın olmasıdır.

İncelediğimiz örneklerden de yola çıkarak ulaşabileceğimiz sonuç diyalektiğin, mantık gibi mekanik bir ispat yöntemi olmadığıdır. Çünkü ortaya atılan tez ve antitezlerin tüm boyutlarıyla ele alınarak değerlendirilmesi, akıl ve mantık süzgeçlerinden geçirilmesi gerekmektedir.

Atıflar

Yazıda kullanılan görseller;

taraflarınca oluşturulmuştur.

Ek Kaynaklar

  • Şafak URAL : DİYALEKTİK DÜŞÜNCE VE MANTIK, 2-5.
  • Gülümser DURHAN: Eleştirel Düşünme: Bir Sokratik Sorgulama Metodolojisi
  • Wikipedia: Sokrates